Jaka piękna i długa parodia Apartu

Reklama piękna i długa

Ostatnio Internet żyje „piękną i długą reklamą Aparatu”. Chodzi o parodię spotu reklamowego tej marki jubilerskiej stworzoną przez Klub Komediowy. Wykorzystując wyjątkową atmosferę Świąt Bożego Narodzenia Apart stworzył blisko 4-minutowy spot z udziałem wziętych polskich celebrytek – Sochy, Lewandowskiej i Wieniawy. Spot kipi od przepychu, wspaniałości i beztroski do tego stopnia, że staje się mało naturalny i przesadny. Jak wskazują krytycy, nie jest to jednak jego główny mankament. Za ten uznają bowiem brak historii przewodniej w reklamie – zupełnie przeciwnie do trendu „storytellingu”. Ten brak historii wykorzystał Klub Komediowy i zamienił oryginalny podkład muzyczny reklamy w postaci utworu Zbigniewa Wodeckiego „Lubię wracać tam gdzie byłem” na utwór o satyrycznym zabarwieniu, w którym na bieżąco ilustrowane jest to co widzimy na ekranie. Nie rozstrzygam czy spot jest dobry – osobiście lubię ładne obrazki, choć ten rzeczywiście jest mocno zniekształcony.

 Zastanówmy się jednak, czy Klub Komediowy mógł zaingerować w oryginalną reklamę w takim stopniu.

Ingerencja w cudzy utwór

Zasadą jest, że aby wykorzystać cudzy utwór, konieczne jest nabycie do niego praw wskutek przeniesienia praw autorskich majątkowych bądź też poprzez uzyskanie licencji. Taka formuła dotyczy jednak utworu w pierwotnej formie. Z kolei jeśli pierwotny utwór ma być poddawany modyfikacjom, to należy zadbać także o zgodę na rozporządzanie i korzystanie z powstałego w ten sposób opracowania. Aby maksymalnie zabezpieczyć swój interes, należy również uzyskać uprawnienie do udzielania dalszych zgód w tym zakresie.

Od powyższej zasady ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje kilka wyjątków. Wyjątki te określane są zbiorczo jako „dozwolony użytek”. Jeden z przejawów dozwolonego użytku zawarty został w art. 29 [1] ww. ustawy i stanowi, że „wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.” Ideą jego wprowadzenia do ww. ustawy było umożliwienie korzystania z cudzych utworów na potrzeby tworzenia form ściśle powiązanych z prawem do wolności wypowiedzi oraz swobody artystycznej jakimi są parodia, karykatura czy pastisz.

Parodia – inspiracja czy utwór zależny?

W związku z tym, że celem parodii jest żartobliwe przytoczenie cudzej twórczości oraz naśladowanie jej w komiczny sposób, to parodia może być utworem zupełnie samodzielnym np. powstałym wyłącznie wskutek inspiracji utworem pierwotnym, jego stylem czy cechami charakterystycznymi dla twórczości jej autora. Z taką sytuacją mielibyśmy do czynienia, gdyby w parodii reklamy Apartu w scenerii świątecznej i towarzyszącym jej blichtrze wystąpili mężczyźni, a nie kobiety oraz którzy w podobnej scenerii reklamowaliby narzędzia budowalne, a nie biżuterię.

W tym przypadku mamy jednak do czynienia z sytuacją, w której Klub Komediowy wykorzystał pełny spot reklamowy, a zamysł parodystyczny polegał wyłącznie na zmianie podkładu muzycznego. W normalnym stanie rzeczy takie wykorzystanie spotu reklamowego w podstawowej wersji i zmiana utworu Wodeckiego na inny utwór (muzyczny) wiązałoby się z koniecznością uzyskania od Apartu, po pierwsze, zgody na wykorzystanie samego spotu w oryginalnej wersji, a ponadto zgody na rozporządzenie i korzystanie z jego opracowania.

Sytuację tę należy jednak ocenić odmiennie właśnie dlatego, że utwór, na który zamieniony został utwór Wodeckiego, ma charakter parodii.

Komentatorzy wskazują, że „cechy opracowania (utworu zależnego) wykazuje często parodia, karykatura czy pastisz. Z istoty tych form wynika rozpoznawalność utworu parodiowanego czy przedstawionego w karykaturze, wraz z jego oryginalnymi cechami. Pomimo to przyjęło się traktować takie działania jako dozwolone, nienaruszające cudzych praw bądź na podstawie argumentu, iż mieszczą się one w obrębie tego, co nazywa się swobodnym korzystaniem oraz że bliższe są one dziełu inspirowanemu niż opracowaniu, bądź poprzez wskazanie „legalizującej” podstawy prawnej, jaką de lege lata może być art. 29 PrAut pozwalający przytaczać w samodzielnym utworze cudze utwory w zakresie uzasadnionym prawami gatunku twórczości.”( J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak [w:] Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13, red. J. Barta, wyd. 4, Warszawa 2017, s. 60.)

W związku z powyższym, w przypadku, gdy utworem zależnym jest parodia, to pozyskiwanie zgody na rozporządzenie i korzystanie opracowaniem nie jest wymagane z uwagi na poruszanie się w ramach dozwolonego użytku.

Gdyby w oparciu o ww. przepis o dozwolonym użytku nie było możliwe tworzenie utworów zależnych w celach parodystycznych, lecz wyłącznie tworzenie utworów inspirowanych utworem parodiowanym, to w rzeczywistości nie byłby realizowany cel tego przepisu – a więc umożliwienie swobody twórczej w celach humorystycznych.

Zasięgi?

Zupełnie inną kwestią jest to, czy opracowanie cudzego utworu spełnia w rzeczywistości cechy parodii, a w związku z tym, czy może skorzystać z wyjątku przewidzianego właśnie dla tej formy twórczości. Niejednokrotnie bardzo trudne może okazać się jednoznaczne stwierdzenie, czy mamy do czynienia z parodią. W przypadku przeróbki Klubu Komediowego nie ma raczej wątpliwości. Twórcy z przekąsem komentują reklamę i nikogo przy tym nie obrażają (sama Wieniawa poczuła się parodią rozbawiona).

Należy zatem stwierdzić, że w oparciu o przepisy o dozwolonym użytku Klub Komediowy miał prawo do wykorzystania świątecznego spotu Apartu. Co ciekawe, firma jubilerska doceniła kunszt parodii i pod filmikiem Klubu Komediowego dodała komentarz, iż liczy na współpracę przy tworzeniu kolejnych reklam. Sądzę, że takie zainteresowanie spotem i jego parodią jest korzystnym stanem rzeczy dla Apartu – zasięgi wynikające z emisji spotu i jego parodii będą prawdopodobnie większe niż zakładano (na dzień 13.11.2020 r. liczba wyświetleń na Youtube spotu w wersji podstawowej to 114 tys., podczas gdy parodii 496 tys.). Sądzę wreszcie, że w tym trudnym dla wszystkich czasie pandemii, warto przenieść się do bajkowej krainy wykreowanej przez Apart lub do sparodiowanej wersji autorstwa Klubu Komediowego i wrzucić na luz 😉

link do spotu reklamowego w podstawowej wersji: https://www.youtube.com/watch?v=RbnzyuJvU1c&ab_channel=Apart (dostęp: 13.11.2020)

link do parodii Klubu Komediowego: https://www.youtube.com/watch?v=Ptld98KjPuM (dostęp: 13.11.2020)

źródło zdjęcia: https://unsplash.com/photos/Y9dcQpOIMHQ (dostęp: 13.11.2020)